Dialogi – czasowniki oznaczające mówienie

Po pracowitym lecie, kiedy redagowałam potężną publikację dotyczącą tematyki szeroko rozumianego bezpieczeństwa, pora jesienno-zimowa obfitowała u mnie w powieści. Oczywiście mam na myśli ich redagowanie. Stało się tak częściowo za sprawą podjęcia współpracy z platformą Empik Selfpublishing. Do mojej skrzynki mailowej coraz częściej wpadają teraz różnorakie zapytania, nie tylko biznesowe czy naukowe, które dotąd przeważały. Te nowe zlecenia są powiewem świeżości.

Nie ma się co oszukiwać – praca nad powieścią to wyzwanie. Pod wieloma względami. Jedną z trudności dla początkujących autorów stanowi narracja towarzysząca dialogom.

Niektórzy tak bardzo skupiają się na kwestiach wkładanych w usta bohaterów (co jest zrozumiałe, bo dobry, naturalny dialog ożywia powieść), że nie zawsze przykładają wagę do urozmaiconej narracji wokół dialogów.

W wyjaśnieniach narracyjnych towarzyszących dialogom mogą pojawić się różne elementy. Przede wszystkim występują w nich czasowniki oznaczające mówienie (verba dicendi), czyli te, które referują akt mowy.

Niejednokrotnie bolączką redaktora lub korektora jest mnogość powtarzających się czasowników typu:

powiedział(a),
odpowiedział(a),
zapytał(a).

Skutkuje to komicznymi, a czasem męczącymi sytuacjami w stylu:

– Jak się masz? – zapytał Paweł.
– Dobrze, bez zmian – odpowiedział Karol.
– To świetnie. U mnie też jest w porządku – powiedział Paweł i zapytał jeszcze: – A u ciebie też dobrze, Kasiu? Dawno się nie widzieliśmy.
– Tak, u mnie też OK – odpowiedziała Kasia.

Celowo przytoczyłam tak kuriozalny przykład, aby unaocznić nadmiarowość czasowników mówienia. Nie znam redaktora, który coś takiego by zostawił. Chodziło mi jedynie o pokazanie sytuacji, gdy te podstawowe czasowniki są powtarzane w bliskim sąsiedztwie, a niekiedy wstawiane są zupełnie niepotrzebnie.

Możliwości są niezliczone, a użycie konkretniejszego czasownika wyraża dużo więcej niż zwykłe powiedział. Tekst uwalnia się od powtórzeń i staje się dynamiczniejszy.

Te uwagi nie dotyczą jedynie autorów beletrystyki. Często w różnego typu tekstach blogowych lub czasopismach branżowych zdarzają się cytaty, które wprowadzane są odpowiednim czasownikiem. Tu też warto urozmaicać słownictwo, zwłaszcza gdy przytaczanych wypowiedzi jest dużo.

Choć powyżej zachęcałam do urozmaicania tekstów różnymi czasownikami oznaczającymi mówienie, to włożę teraz kij we własne mrowisko.

Można też przedobrzyć z wszelkiego rodzaju sapnięciami, mruknięciami i burknięciami. Zbytnia ekspresja i skłonność do stosowania wielu ozdobników mogą przynieść więcej szkody niż pożytku – na przykład odciągnąć uwagę czytelnika od tego, co powiedział bohater.

Oczywiście wiele zależy od stylu pisarskiego, przyjętej formy i gatunku literackiego. Nie ma uniwersalnej reguły „tak trzeba robić i już”. I to jest piękne w literaturze i pisarstwie w ogóle – że jedną treść można wyrazić na tak wiele sposobów.

Na ogół zwyczajne powiedział będzie wystarczające (chyba że występuje obok co drugiej kwestii dialogowej, o czym pisałam powyżej).

Oczywiście w obu powyższych przypadkach zastosowanie mają również inne, bardziej urozmaicone czasowniki, typu mruknął, zająknął się czy wymamrotał, ale to zwykłe powiedział nie przyciąga tak mocno uwagi; jest jedynie stwierdzeniem, że ktoś wypowiada jakąś kwestię, a ze wstawki narracyjnej czytelnik ma się dowiedzieć, kto to jest lub co się dzieje z danym bohaterem czy wokół niego.

Tu zwrócę uwagę na jeszcze jedną rzecz.

Czasem po kwestii dialogowej nie potrzeba żadnych wyjaśnień narracyjnych, które (nieodpowiednio wplecione) potrafią zaburzyć dynamikę rozmowy bohaterów. Kiedy wszystko wynika z wypowiadanych kwestii, nie trzeba nic dodawać. Właściwie zastosowane znaki interpunkcyjne bywają dosadniejsze niż jakiekolwiek czasowniki oznaczające mówienie. Kiedy widzimy wykrzyknik, wiemy, że ktoś podniósł głos. Dodawanie czasownika krzyknął może wywołać komiczny efekt. Podobnie rzecz ma się ze znakiem zapytania. Jeśli autor go wstawił, to znaczy, że padło pytanie. Jeśli wiemy z treści, kto wypowiada daną kwestię, a narrator nie ma nic do dodania na temat zachowania mówiącego, to słowo zapytał naprawdę jest zbędne. Mogłoby wręcz uwłaczać inteligencji czytelnika.

To nie koniec tego dialogu, ale na podstawie powyższego fragmentu widać, o co chodzi. W przytoczonej rozmowie nie jest ważne, kim są poszczególni pacjenci, jak wyglądają ich reakcje. Istotą tego dialogu jest wskazanie na superszybką wymianę zdań, żeby lekarz mógł jak najszybciej pozbyć się motłochu (jak zostało to wyrażone wcześniej w cytowanej powieści). Zarówno dynamika rozmowy wyrażona za pomocą krótkich, niemal automatycznych kwestii, jak i brak narracji sprawiają, że dialog zyskuje na szybkości.

Podejrzewam, że moje rozważania mogą więcej zaciemniać, niż rozjaśniać. 😉
Jak już wspomniałam, nie ma jednej słusznej ścieżki. Osobiście preferuję arystotelesowski złoty środek – czyli umiar i niepopadanie w żadną ze skrajności.