Letnia wycieczka etymologiczna – kanikuła, wczasy i wakacje

Ostatnie dni czerwca to początek uczniowskiej laby. Koniec zajęć w szkołach i na uczelniach. Zasłużony odpoczynek dla uczniów i studentów, nauczycieli i wykładowców. Ciepłe dni lipca i sierpnia to także okres urlopowy.

Dziś zabieram Was na wycieczkę etymologiczną w wakacyjne rejony.

Jednym z rzadziej używanych już określeń dla czasu letniego odpoczynku jest kanikuła. Mimo że brzmi dość archaicznie, warto je znać, ponieważ to słowo jest bardzo pojemne znaczeniowo.

Początkowo dotyczyło ono okresu największych upałów letnich. Gdy żar leje się z nieba, a wokół próżno szukać cienia, doskwiera nam kanikuła, czyli upał.

Słowo to pochodzi z łacińskiego canicula ‘suczka’ (zdrobnienie od canis 'pies’) i pierwotnie oznaczało Syriusza w gwiazdozbiorze Wielkiego Psa. W mitologii greckiej Syriusz był psem Oriona. Największe zbliżenie psiej gwiazdy (zwanej też niegdyś psianką) do Słońca następuje na początku sierpnia, co uważano za przyczynę upałów. W starożytności w Rzymie w tym czasie organizowano igrzyska. Najgorętsze dni lata nazywano także psimi dniami czy dniami kanikularnymi.

Wtórnie kanikułami (w liczbie mnogiej) zaczęto nazywać wakacje, ponieważ ta przerwa szkolna następuje właśnie w letnich miesiącach.

Przenośnie kanikuła to okres rozmarzenia, a nawet wzmożonego pociągu płciowego. W Słowniku polszczyzny XVI wieku mowa nawet o pomieszaniu zmysłów, szaleństwie, wściekłości – zapewne spowodowanej upalnym okresem odbierającym zdrowy rozsądek, stąd mówiono o tym, że ktoś cierpi na kanikułę.

Wielu z nas w okresie letnim jeździ na wczasy. Określenie to zyskało na popularności dopiero po drugiej wojnie światowej. Wcześniej o odpoczynku urlopowym mówiono wywczasy.

Początkowo używano określenia w liczbie pojedynczej: wczas, czyli coś, co jest w porę, wydarza się w odpowiednim momencie. Jako rzeczownik słowo to oznaczało to, co jest wygodne, dogodne, odpowiednie, co jest przyjemnością.

Wczas to także odpoczynek, spokój, błoga bezczynność, wytchnienie, laba. To używanie/zażywanie wczasu, czyli odpoczywanie, także stosowna pora, sposobność, okazja.

Słowo wywczasy w liczbie mnogiej oznaczało wypoczynek urlopowy. Można się też było wywczasować lub wczasować, czyli wypoczywać, wylegiwać się, zażywać wczasu/wywczasu.

Ostatni dzwonek szkolny i w końcu mamy wakacje. Słowo to pochodzi od łac. vacatio ‘uwolnienie, oswobodzenie’. Wakacje są więc czasem uwolnienia od obowiązków szkolnych.

Dawniej mieliśmy formy tego określenia w liczbie pojedynczej: wakacja, wakancja, a nawet wakacyjka. W słowniku warszawskim znajdziemy jeszcze wakacjować, czyli spędzać wakacje, odpoczywać.