Niedługo walentynki, święto zakochanych – zatem kilka słów o parach. A właściwie o spójnikach, które zawsze chodzą parami, a przynajmniej powinny. Chodzi o spójniki skorelowane. Wystarczająco romantycznie?
Spójniki skorelowane – co to takiego ?
Spójniki podwojone (skorelowane) to takie spójniki, które tworzą pewne nierozerwalne złożenia. W tekstach występują w sposób nieciągły, tzn. że po pierwszym członie mamy pewną treść i dopiero po niej pojawia się drugi element pary, np.
Zarówno koty, jak i psy są mięsożercami.
Im bardziej się starałem, tym gorzej mi to wychodziło.
Przykłady spójników skorelowanych:
- zarówno…, jak (i)… (rzadziej: zarówno…, jak też…)
- wtedy…, gdy/kiedy…
- wówczas…, gdy/kiedy…
- nie tylko…, lecz także…
- nie tyle…, ile…
- jeśli/jeżeli…, to…
- o ile…, o tyle…
- im…, tym…
- nie…, ale…
- (do)póki…, (do)póty…
Błędy w stosowaniu spójników skorelowanych
Niestety, zdarza się, że te nierozłączne pary spójników próbuje się rozdzielać. I wtedy pojawiają się problemy.
Błąd #1
Nieuprawnione rozdzielanie spójników – przykładowo, jeśli pojawi się zarówno, to w drugiej części zdania musi pojawić się jak (i).
Skoro nie można zmieniać elementów wchodzących w skład stałej pary ani pomijać żadnego z nich, to błędne są zestawienia typu:
- nie tylko…, ale i…
- tak…, jak i…
- o ile…, to…
- nie…, a…
Ostatnia z wymienionych par jest stosunkowo często spotykana. Swoje źródło ma w składni rosyjskiej.
Przykład:
Obiad ugotowała dziś nie mama, a babcia.
Poprawna forma zdania:
Obiad ugotowała dziś nie mama, ale babcia.
Warto pamiętać, że gdy w pierwszej części zdania mamy do czynienia z zaprzeczeniem, to w drugiej części nie może pojawić się spójnik a. Jeśli jednak zmienimy szyk zdania, to możemy użyć tego spójnika:
Obiad ugotowała dziś babcia, a nie mama.
Błąd #2
Zapominanie o interpunkcji – często spójniki skorelowane wstawione są poprawnie, ale brakuje przecinka.
- Przykład błędu: Gdyby wszedł głównym wejściem, zauważyliby go zarówno nauczyciele jak i uczniowie.
- Zdanie poprawne – przed drugim spójnikiem z pary powinien stać przecinek: Gdyby wszedł głównym wejściem, zauważyliby go zarówno nauczyciele, jak i uczniowie.
Zauważcie, że zazwyczaj spójniki skorelowane łączą dwa zdania, więc ten przecinek jest potrzebny:
Jeśli jutro będzie padać, to nie pójdziemy na festyn.
Dopóki nie przestanie padać, dopóty nie wyjdę na dwór.
Kwestie dyskusyjne
Jak to zwykle bywa, również w przypadku spójników skorelowanych można wskazać sytuacje budzące wątpliwości. Choć reguła mówi, aby tych par nie rozdzielać, to język jest tworem żywym i nieustannie się zmienia.
W większości sytuacji językoznawcy trzymają się jedynej wzorcowej wersji, dopuszczają jednak pewne modyfikacje wynikające z uzusu. Przyjrzyjmy się zatem kilku przykładom.
- Jeśli chodzi o parę nie tylko…, lecz także…, to jest to forma wzorcowa. Znajdziemy jednak informacje, że w mniej oficjalnych tekstach dopuszcza się także: nie tylko…, ale również/ale także… itp.
- Podobnie wzorzec stanowi połączenie nie tyle…, ile… – to zestawienie nie budzi wątpliwości. Niektórzy językoznawcy na zasadzie uzusu dopuszczają również: nie tyle…, co… Jak podkreśla Mirosław Bańko:
Oba wyrażenia są w użyciu, znaczą to samo, a różnią się tylko tym, że słownik poprawnej polszczyzny jedno z nich akceptuje, a drugiego nie. Powody ich różnego traktowania w słowniku nie są wskazane wprost […].
W Korpusie Języka Polskiego PWN oba wyrażenia są reprezentowane bardzo licznie, każde ma po kilkaset wystąpień.
- Jeśli chodzi o zestawienie dopóki…, dopóty…, możemy spotkać z użyciem jedynie spójnika dopóki i nie będzie to błąd. Na przykład:
Dopóki ten przepis obowiązuje, należy go przestrzegać.
Z powyższego wynika, że dla większości reguł językowych można znaleźć wyjątki. Bezpieczniej jest jednak używać form wzorcowych, aby nie popełnić błędów. Łatwiej operować wyjątkami, kiedy umiemy wskazać na regułę.
Zatem rada na zakończenie: nie rozdzielajcie spójników skorelowanych, ponieważ są sobie przeznaczone. 🙂
Źródła
- M. Bańko, nie tyle…, co…, „Poradnia językowa PWN”, 1.10.2007, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/nie-tyle-co;8520.html [dostęp: 6.02.2023].
- Inny słownik, red. M. Bańko, Warszawa 2021.
- K. Kłosińska, Nie tylko…, lecz także…, „Poradnia językowa PWN”, 25.04.2016, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Nie-tylko-lecz-takze;16852.html [dostęp: 1.02.2023].
- K. Kłosińska, O ile…, o tyle…, 2.07.2022, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/O-ile-o-tyle;22107.html [dostęp: 2.02.2023].
- Ł. Mackiewicz, 497 błędów, Elbląg 2019.
- M. Malinowski, Uwaga na spójniki a, dlatego że, bowiem, zaś, https://obcyjezykpolski.pl/uwaga-na-spojniki-a-dlatego-zebowiem-zas/ [dostęp: 1.02.2023].
- nie tyle…, ile…, https://dobryslownik.pl/slowo/nie+tyle…%2C+ile…/225120/#znaczenie-241424 [dostęp: 6.02.2023].
- Wielki słownik poprawnej polszczyzny, red. A. Markowski, Warszawa 2018.
- A. Wolański, jeśli…, to…, „Poradnia językowa PWN”, 18.10.2022, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/jesli-to;22202.html [dostęp: 1.02.2023].