W wielu językach mówi się o języku macierzystym:
ang. mother tongue,
niem. Muttersprache,
fr. langue maternelle.
W języku polskim przyjęło się z kolei wyrażenie język ojczysty. I jest ono chronologicznie wcześniejsze.
Wyrażenie język ojczysty odnosi się do słów ojciec, ojczyzna. Początkowo ojczyzna oznaczała ’spuściznę po ojcu, po przodkach, ojcowiznę’. Przymiotnik ojczysty związany był z tym, co rodzinne, domowe.
Ale już w XV w. wyraz ojczyzna odnoszono również do patrii. Jeszcze w II połowie XVI w. słowo to było rozumiane dwuznacznie, ale w XVII w. przeważa już znaczenie ’kraj rodzinny’.
Wtedy też pojawia się wyrażenie język ojczysty na oznaczenie lingua nativa. Funkcjonowały też język rodzimy i język rodowity, ale te nie były używane aż tak powszechnie.
W języku polskim pojawiły się także sformułowania język macierzysty i język macierzyński. Terminy te można znaleźć jeszcze na początku XX wieku w Słowniku warszawskim i Słowniku wileńskim (’język z kraju pochodzenia’). Językoznawcy wskazują jednak, że wyrażenia te pojawiły się w polszczyźnie później, w XVIII w., jako zapożyczenia z francuskiego czy niemieckiego.
I choć można by powiedzieć, że to język macierzysty jest tym pierwotnym, pierwszym, ponieważ jest związany relacją, jaka łączy dziecko z matką, to w polszczyźnie wcześniej uformowało się pojęcie języka ojczystego. Było to związane z kształtowaniem się świadomości narodowej i patriotyzmu na przełomie XVI i XVII w. oraz poszerzaniem znaczenia słowa ojczyzna.
Czy znamy jakieś języki (europejskie lub inne), które na swój język używają określenia „ojczysty”?
To naprawdę trudne pytanie. W większości krajów europejskich język ojczysty („lingua nativa”) powiązany jest w nazwie z matką. Język polski wydaje się być wyjątkiem. Sprawdziłam jeszcze artykuł, na który powołuję się w tym wpisie (Z. Gałeckiego). Autor wspomina o tym, że w literaturze kaszubskiej można znaleźć wyrażenia: „jęzëk ojczësty”, „mowa ojczësta”, te jednak zapewne zaczerpnięte są z polszczyzny. W niektórych j. słowiańskich można odnaleźć odniesienie do słowa „ojczyzna” za pomocą podobnych słów: „ród”, „dom”, np. „rodná reč” w j. czeskim i słowackim (obok tego funkcjonuje „język macierzysty”), „роден език” w j. bułgarskim, „родной язык” w j. rosyjskim albo w dawniejszym j. rosyjskim: „отечественный язык” (tu widać odwołanie do kraju).