Język ojczysty czy macierzysty?

W wielu językach mówi się o języku macierzystym:

ang. mother tongue,

niem. Muttersprache,

fr. langue maternelle.

W języku polskim przyjęło się z kolei wyrażenie język ojczysty. I jest ono chronologicznie wcześniejsze.

Wyrażenie język ojczysty odnosi się do słów ojciec, ojczyzna. Początkowo ojczyzna oznaczała ’spuściznę po ojcu, po przodkach, ojcowiznę’. Przymiotnik ojczysty związany był z tym, co rodzinne, domowe.

Ale już w XV w. wyraz ojczyzna odnoszono również do patrii. Jeszcze w II połowie XVI w. słowo to było rozumiane dwuznacznie, ale w XVII w. przeważa już znaczenie ’kraj rodzinny’.

Wtedy też pojawia się wyrażenie język ojczysty na oznaczenie lingua nativa. Funkcjonowały też język rodzimy i język rodowity, ale te nie były używane aż tak powszechnie.

W języku polskim pojawiły się także sformułowania język macierzysty i język macierzyński. Terminy te można znaleźć jeszcze na początku XX wieku w Słowniku warszawskim i Słowniku wileńskim (’język z kraju pochodzenia’). Językoznawcy wskazują jednak, że wyrażenia te pojawiły się w polszczyźnie później, w XVIII w., jako zapożyczenia z francuskiego czy niemieckiego.

I choć można by powiedzieć, że to język macierzysty jest tym pierwotnym, pierwszym, ponieważ jest związany relacją, jaka łączy dziecko z matką, to w polszczyźnie wcześniej uformowało się pojęcie języka ojczystego. Było to związane z kształtowaniem się świadomości narodowej i patriotyzmu na przełomie XVI i XVII w. oraz poszerzaniem znaczenia słowa ojczyzna.