Cudzysłów to znak interpunkcyjny służący do wyodrębniania tekstu, składa się z części otwierającej i zamykającej. Na ogół jego użycie nie jest kłopotliwe, ale czasem i tu zdarzają się błędy. Najwięcej wątpliwości budzi chyba odmiana słowa „cudzysłów”, ale o tym za chwilę.
Ciekawostka:
Dawna nazwa cudzysłowu to „cudzymów” (można ją znaleźć w Gramatyce języka polskiego Onufrego Kopczyńskiego z 1817 r.).
Cudzysłów służy przede wszystkim do wyodrębnienia w tekście cytatów (w tym także zwrotów obcojęzycznych). Zaznaczamy nim również słowa lub wyrażenia użyte w znaczeniu niedosłownym, ironicznym, obcym stylistycznie (na przykład użycie wyrazu potocznego w artykule naukowym). W cudzysłów można także ująć tytuły oraz nazwy – jest on przydatny wtedy, gdy używamy metajęzyka.
Metajęzyk – język służący do opisywania i analizy jakiegoś języka.
Przykładowe zdanie w metajęzyku:
Wyraz „cudzysłów” pochodzi od słów „cudzy” i „słowo”.
Uwaga!
Częstym błędem jest ujmowanie w cudzysłów wyrazów użytych przenośnie oraz związków frazeologicznych, np.
Nauczycielka posadziła Janka w „oślej ławce”.
W pisowni polskiej mamy do dyspozycji kilka rodzajów cudzysłowów. Trzeba ich jednak umiejętnie używać. Poniżej omawiam krótko każdy z nich.
Cudzysłów apostrofowy (typograficzny): „ ”.
To jest podstawowy cudzysłów, można powiedzieć – domyślny.
Uwaga!
Najczęstszy błąd to wstawianie cudzysłowu w postaci właściwej dla języka angielskiego w odmianie amerykańskiej: “ ” lub niemieckiego: „ “. W edytorze tekstu zdarza się to wtedy, gdy ustawiony jest inny język niż polski.
Błędem jest także używanie złożonego z dwóch identycznych znaków cudzysłowu maszynowego: ” ” (symbol ten oznacza cale i sekundy).
Cudzysłów niemiecki: » «.
Używany jest zazwyczaj jako cudzysłów drugiego stopnia, na przykład w przypadku cytatu w cytacie.
Przykład:
Powiedział: „Nie czytałem jeszcze »Małego Księcia«”.
Pamiętaj!
Nie używaj znaków większości i mniejszości do wstawienia cudzysłowu niemieckiego.
Cudzysłów francuski: « ».
Wielki słownik ortograficzny PWN podaje, że używa się go do wyodrębniania znaczeń w słownikach i pracach naukowych oraz do wyodrębniania partii dialogowych i przytoczeń, zwłaszcza w poezji.
W praktyce używa się go podobnie jak cudzysłowu niemieckiego – jako cudzysłowu drugiego stopnia. Ważne, aby zachować konsekwencję.
Pamiętaj, aby nie wstawiać tego znaku za pomocą znaków mniejszości i większości.
Pojedynczy cudzysłów apostrofowy: ‘ ’, nazywany jest definicyjnym, ponieważ służy do wyodrębniania znaczeń wyrazów lub wyrażeń. W tej funkcji można zastosować także cudzysłów ostrokątny, na przykład wspomniany już: francuski.
Przykład:
Wyraz kultura to zapożyczenie z łac. cultura ‘uprawa’.
Niektórym sporo problemów sprawia odmiana słowa „cudzysłów”. Powiedzieć „w cudzysłowiu” czy „w cudzysłowie”?
Wskazówka: wyraz ten odmienia się jak „rów”.
liczba pojedyncza
liczba mnoga
Poprawcie w ostatniej wskazówce skaleczone „oraz”.
Wielkie dzięki za wnikliwość 🙂
Dzień dobry
Interesuję się j. polskim. Zwracam się do Pani z zapytaniem o użycie cudzysłowu. Ogólne zasady użycia cudzysłowu są powszechnie znane, stosuje się go jako znak cytowania, wyodrębnienie tytułu, wyodrębnienie wyrazu użytego ironicznie, wyrazu obcego stylistycznie, definicje, pojęcia.
Ostatnio widziałam książeczkę zdrowia dziecka z początku lat 80. Był tam na pierwszej stronie wpis w rubryce danych osobowych narodzonego wtedy dziecka. Wyglądało to tak:
1. Nazwisko: Kowalska „córka” Haliny
2. Imię: Dorota
3. data urodzenia: 1982 …………..
4. …….
Chodzi mi o wpis Kowalska „córka” Haliny. Słowo „córka” napisane jest w cudzysłowie. Dlaczego? Czyżby w latach 80 nadużywano cudzysłowu lub osoba go pisząca (pielęgniarka, położna) nie znała zasad jego użycia? Czy ta tendencja nadużywania cudzysłowu była w tamtych latach powszechna? Czy często w książeczkach zdrowia spotykało się wtedy takie wpisy? Przypuszczam, że osoba wpisująca chciała zaznaczyć, że chodzi o córkę, dziecko płci żeńskiej, tym bardziej, że w kolejnych punktach na tej stronie nie było takiej rubryki jak „płeć dziecka”. Czyli może poprzez cudzysłów osoba wpisująca sama jakby stworzyła takie wyodrębnienie. Może ten cudzysłów miał na celu podkreślenie, że chodzi o córkę i był to dla osoby piszącej sposób na oddzielenie tego słowa od nazwiska i imienia matki?
Byłabym wdzięczna za odpowiedź. Pozdrawiam serdecznie
Ania
Pani Aniu, dziękuję za to zaskakujące pytanie. Dało mi do myślenia.
To rzeczywiście dziwny zapis. Trudno znaleźć dla niego uzasadnienie w regułach dotyczących użycia cudzysłowu.
Z ciekawości zajrzałam do swojej pierwszej książeczki zdrowia, ale nie było tam podobnego sformułowania. Z kolei w książeczkach moich dzieci, wydanych po 2000 r., znalazłam takie opisy: „c” i 'c’, ale także pełne słowo (córka) bez żadnych wyróżnień.
Nie sądzę, żeby to była jakaś znormalizowana praktyka, ale bardziej umowna – jak sama Pani zauważyła – próba podkreślenia czy wyróżnienia płci, kiedy dziecko się rodzi i nie wiadomo, jak będzie miało na imię. Coś w dokumenty trzeba wpisać i zamiast nazwy (imienia) wpisuje się określenia: syn, córka. Zazwyczaj rubrykę dotyczącą imienia zostawia się pustą, jest uzupełniana później.
Ten cudzysłów jest trochę niezręczny, ponieważ można mieć wątpliwości, czy to rzeczywiście jest syn lub córka danej osoby, skoro słowo jest wzięte w cudzysłów. Chyba prostszym sposobem byłoby wpisanie: Kowalska córka Haliny (lub: Kowalska, córka Haliny; córka Haliny Kowalskiej – ale to najsłabsza opcja, ponieważ dwie pierwsze nadają jednak nazwisko dziecku).
Przyszło mi jeszcze do głowy takie skojarzenie, że te wyrazy syn lub córka zapisane w cudzysłowie mają formę podobną do zapisów pseudonimów, które czasem zamieszcza się obok nazwiska właśnie w cudzysłowie, np. Stefan Rowecki „Grot”. W cudzysłów wstawiany jest pseudonim pełniący funkcję innego (tajnego) określenia danej osoby. W tym przypadku można by szukać analogii – „córka” obok imienia i nazwiska matki jako określenie nowo narodzonego dziecka, które jeszcze nie ma nadanego imienia.
Gdybym trafiła na inne wyjaśnienia tej kwestii, to je dopiszę.
Pozdrawiam serdecznie
Karolina